Na rozżarzonych węglach –
Ciche stany zapalne: identyfikacja i leczenie

Pojawia się po cichu i zwykle pozostaje niezauważone przez wiele lat – ciche zapalenie. Jest ono związane z wieloma chorobami, takimi jak cukrzyca czy choroby układu krążenia, powinno być rozpoznane i traktowane jako czynnik ryzyka na wczesnym etapie.

Zapalenie ciche czy ostre – jaka jest różnica?

Stan zapalny, np. w wyniku zakażenia lub urazu, jest normalną i ważną częścią odpowiedzi immunologicznej organizmu. Cichy stan zapalny odnosi się natomiast do stanu przewlekłego, subtelnego zapalenia, które zwykle pozostaje niewykryte lub niewykrywalne przez wiele lat i jest związane z wieloma chorobami, w tym z chorobami układu krążenia i cukrzycą. Ciche zapalenie, jak sama nazwa wskazuje, przebiega bezobjawowo – a przynajmniej tak jest na początku. Mogą one być prekursorem objawowego zapalenia, ale mogą też powstać w wyniku zapalenia, które nie uległo wyleczeniu.

Stany zapalne, które nie są ciche, lecz objawowe, to takie, które są zauważalne poprzez obrzęk, zaczerwienienie lub ból. Są to zatem “głośne, czy ostre” zapalenia, którym towarzyszą wyraźne objawy i które można wykryć diagnostycznie. Kolejna ważna różnica to: objawowe zapalenie można zmierzyć we krwi. Inaczej jest z cichym zapaleniem – nie da się go bezpośrednio zmierzyć, ale i tu istnieją markery i metody, które mogą dostarczyć wstępnych wskazówek.

Jak mierzy się stan zapalny?

Markery zapalne we krwi mogą pomóc w ocenie, czy pacjent ma skłonność do cichego zapalenia. W przypadku objawowego zapalenia do rozróżnienia między “stanem zapalnym” a “brakiem stanu zapalnego” wykorzystuje się klasyczne markery zapalne we krwi. Na przykład wartość CPR (C-reactive protein) > 5 mg/dl lub wartość BSG (erythrocyte sedimentation rate) > 10 mm/h mogą wskazywać na wyraźną obecność stanu zapalnego. Jednak fakt, że limity te nie zostały przekroczone, nie oznacza, że pacjent jest całkowicie wolny od stanu zapalnego. Dlatego nie należy ignorować nieznacznie podwyższonych markerów zapalnych, a w przypadku podwyższonych wartości, takich jak CPR 1-5 mg/dl, należy rozważyć możliwość cichego zapalenia.

 Następstwa cichego zapalenia

 Niebezpieczne w cichym zapaleniu są konsekwencje, jakie może ono wywołać w najgorszym przypadku. Wiele współczesnych chorób cywilizacyjnych jest wywoływanych przez ciche stany zapalne. Należą do nich choroby układu sercowo-naczyniowego, nowotwory, cukrzyca, choroby neurodegeneracyjne, choroby psychiczne, alergie, przewlekły ból i przewlekła obturacyjna choroba płuc (1). Według najnowszych badań kluczową rolę w tym kontekście odgrywa również mikrobiota jelitowa, która może być czynnikiem inicjującym zapalenie (2). Starzenie się jest również związane z zapaleniem. Stężenie markerów stanu zapalnego we krwi wzrasta wraz z wiekiem. Dlatego podejrzewa się, że ciche zapalenie może przyczyniać się do procesu starzenia i sprzyjać rozwojowi chorób z nim związanych (3).

 Możliwe przyczyny cichego zapalenia

W większości przypadków za rozwój cichego zapalenia odpowiedzialne są dwie przyczyny:

1. Nadwaga, w której szczególnie istotna jest zwiększona ilość trzewnej tkanki tłuszczowej (4)
2. Niekorzystny stosunek kwasów tłuszczowych omega-6 i omega-3 (FS) w organizmie.

Obydwu tym przyczynom można zazwyczaj zapobiegać i leczyć je, stosując odpowiednie środki zaradcze dotyczące stylu życia. Styl życia daje zatem możliwość wczesnej ochrony przed rozwojem cichego zapalenia i jego następstwami.

 Analiza kwasów tłuszczowych

Oprócz markerów stanu zapalnego, analiza kwasów tłuszczowych stanowi dobry wskaźnik potencjalnie istniejącego cichego stanu zapalnego. Należy jednak zauważyć, że analiza kwasów tłuszczowych nie jest bezpośrednim miernikiem cichego zapalenia. W szczególności mierzony jest iloraz AA/EPA, wskaźnik omega-3 oraz nasycone kwasy tłuszczowe i kwasy tłuszczowe trans. Stosunek kwasów omega-6 do omega-3 (iloraz AA/EPA) może być wskaźnikiem tendencji do cichego zapalenia. Test można przeprowadzić samodzielnie w domu lub jako część badania krwi u lekarza lub dietetyka czy naturoterapeuty. Ważne jest, że kwasy tłuszczowe nie są oznaczane z osocza, lecz z błony erytrocytów. Jest to znacznie bardziej wiarygodne i dostarcza informacji o podaży w ciągu ostatnich 3 miesięcy.

Stosunek AA/EPA

 Współczynnik AA/EPA określa stosunek kwasu arachidonowego (AA) do kwasu eikozapentaenowego (EPA). AA to kwas tłuszczowy omega-6 o działaniu prozapalnym. Występuje wyłącznie w produktach pochodzenia zwierzęcego, takich jak mięso, mleko i jaja. W szczególności produkty pochodzące od zwierząt tucznych charakteryzują się wysoką zawartością kwasu tłuszczowego omega-6. Przyczyną tego stanu rzeczy są tanie i bogate w kwasy omega-6 pasze treściwe, takie jak mączka sojowa, którymi karmione są zwierzęta. Produkty z chowu pastwiskowego mają stosunkowo niższą zawartość omega-6. Produkty roślinne, zwłaszcza oleje roślinne, takie jak olej słonecznikowy i krokoszowy, są jednak również bogate w omega-6. Jest to kwas linolowy, który może zostać przekształcony w kwas arachidonowy przez enzymy organizmu.

Organizm wykorzystuje kwas arachidonowy do tworzenia prozapalnych eikozanoidów – jest to ważne na przykład dla układu odpornościowego. Jednak zbyt duże spożycie kwasów tłuszczowych omega-6 oznacza również zbyt dużą ilość prozapalnych substancji przekaźnikowych. Wynikiem tego jest cichy stan zapalny.

 EPA, wraz z DHA (kwas dokozaheksaenowy), jest jednym z najważniejszych kwasów tłuszczowych omega-3. Występują w rybach i algach. Działanie przeciwzapalne przypisuje się zwykle morskim kwasom tłuszczowym omega-3. Na przykład metaanaliza 68 randomizowanych badań kontrolowanych z udziałem 4601 uczestników wykazała, że suplementacja olejem rybim bogatym w kwasy omega-3 spowodowała znaczące zmniejszenie markerów stanu zapalnego: TNF-α, IL-6 i CRP (5).

Podsumowując, iloraz AA/EPA wskazuje na stosunek prozapalnych kwasów tłuszczowych omega-6 do przeciwzapalnych kwasów tłuszczowych omega-3 w organizmie. Im wyższy iloraz AA/EPA, tym większa tendencja do tworzenia się cichego stanu zapalnego.

 Do jakiego współczynnika należy dążyć?

 Kwasy tłuszczowe omega-3 i omega-6 są w równym stopniu niezbędnymi kwasami tłuszczowymi i muszą być dostarczane z dietą. Obecnie jednak w naszej populacji stosunek tych dwóch kwasów tłuszczowych jest zaburzony. Gotowe produkty i dominacja pokarmów zwierzęcych w diecie spowodowały znaczne przesunięcie równowagi w kierunku omega-6. Obecnie u przeciętnego człowieka stosunek AA do EPA wynosi około 15:1. Z terapeutycznego punktu widzenia pożądany jest maksymalny stosunek 2,5:1. Profilaktycznie dopuszczalny jest stosunek 5:1.

 Jak można zrównoważyć proporcje?

Stosunek kwasów omega-6 i omega-3 w organizmie powinien być zrównoważony. Aby przywrócić równowagę, zwykle konieczne są dwa kroki:

1. zmniejszenie spożycia kwasów omega-6
2. zwiększyć spożycie kwasów tłuszczowych omega-3

Jak wygląda terapia?

W leczeniu cichego zapalenia ważne jest leczenie przyczyny, aby w dłuższej perspektywie czasowej ponownie obniżyć przewlekle nieznacznie podwyższony poziom zapalenia i uniknąć chorób wtórnych. Leczenie objawowe przyniosłoby jedynie krótkotrwałą poprawę. Konkretnie oznacza to leczenie dwóch najczęstszych przyczyn cichego zapalenia lub zapobieganie ich wystąpieniu.

Z jednej strony, zmniejszenie nadwagi i aktywność fizyczna są skutecznymi sposobami zmniejszenia markerów stanu zapalnego. Z drugiej strony, należy zapewnić wystarczająco wysokie i regularne spożycie morskich kwasów tłuszczowych omega-3, tj. EPA i DHA. Badania wykazują, że dzienne spożycie 2000 mg kwasów tłuszczowych omega-3 jest niezbędne do osiągnięcia efektów terapeutycznych i profilaktycznych. Ponieważ ryby są obecnie coraz bardziej zanieczyszczone metalami ciężkimi, zaleca się stosowanie oleju z ryb lub alg oczyszczonego z PCB, metali ciężkich i zanieczyszczeń. Jako olej płynny może być wspaniale włączony do codziennej diety.

Jednocześnie, jeśli chodzi o stosunek kwasów tłuszczowych omega-6:3, należy zmniejszyć ilość kwasów tłuszczowych omega-6 w diecie, aby zapewnić optymalną równowagę kwasów tłuszczowych. Po upływie około 3-6 miesięcy zaleca się sprawdzenie wzorca kwasów tłuszczowych za pomocą analizy kwasów tłuszczowych, aby sprawdzić, czy wartości przesunęły się do pożądanego zakresu docelowego lub czy w razie potrzeby należy dostosować dawkę.

Zapobieganie cichym zapaleniom

Z doniesień terenowych wynika, że obecnie podwyższony stosunek AA/EPA ma wpływ zwłaszcza na dzieci. Równocześnie drastycznie wzrasta liczba dzieci z nadwagą. Można zatem stwierdzić, że szczególnie dzieci są narażone na konsekwencje przewlekłego cichego zapalenia.

Zapobieganie cichym zapaleniom nie zaczyna się jednak w dzieciństwie, ale już w łonie matki. Zapalenie w czasie ciąży ma wpływ m.in. na rozwój neuronów u dziecka. Na przykład rozwój chorób psychiatrycznych, takich jak autyzm, jest obecnie coraz częściej badany w tym kontekście (6). Ponieważ występowanie stanów zapalnych jest ściśle związane ze spożyciem składników odżywczych, zwłaszcza kwasów tłuszczowych omega-3, znaczenie odpowiedniego spożycia kwasów tłuszczowych omega-3 już w czasie ciąży staje się jasne.

Podsumowanie

Liczne choroby, takie jak choroby układu krążenia, które są uważane za główną przyczynę zgonów na świecie, są wywoływane między innymi przez stan zapalny. Ciche zapalenie należy zatem traktować jako czynnik ryzyka, a w najlepszym przypadku – unikać go na wczesnym etapie. Redukcja nadwagi i spożywanie kwasów tłuszczowych omega-3 wydają się być odpowiednimi metodami leczenia i zapobiegania tej chorobie.

Literatura:

• Margină D, Ungurianu A, Purdel C, et al. Chronic Inflammation in the Context of Everyday Life: Dietary Changes as Mitigating Factors. Int J Environ Res Public Health. 2020 Jun 10;17(11):4135. doi: 10.3390/ijerph17114135
• Hutchinson AN, Tingö L, Brummer RJ. The Potential Effects of Probiotics and ω-3 Fatty Acids on Chronic Low-Grade Inflammation. 2020 Aug 11;12(8):2402. doi: 10.3390/nu12082402
• Calder PC, Bosco N, Bourdet-Sicard R, et al. Health relevance of the modification of low grade inflammation in ageing (inflammageing) and the role of nutrition. Ageing Res Rev. 2017 Nov;40:95-119. doi: 10.1016/j.arr.2017.09.001. Epub 2017 Sep 9.
• Ebron K, Andersen CJ, Aguilar D, et al. A Larger Body Mass Index is Associated with Increased Atherogenic Dyslipidemia, Insulin Resistance, and Low-Grade Inflammation in Individuals with Metabolic Syndrome. Metab Syndr Relat Disord. 2015 Dec;13(10):458-64. doi: 10.1089/met.2015.0053. Epub 2015 Oct 2.
• Li K, Huang T, Zheng J, Wu K, Li D. Effect of marine-derived n-3 polyunsaturated fatty acids on C-reactive protein, interleukin 6 and tumor necrosis factor α: a meta-analysis. PLoS One. 2014 Feb 5;9(2):e88103. doi: 10.1371/journal.pone.0088103.
• Madore C, Leyrolle Q, Lacabanne C, et al. Neuroinflammation in Autism: Plausible Role of Maternal Inflammation, Dietary Omega 3, and Microbiota. Neural Plast. 2016;2016:3597209. doi: 10.1155/2016/3597209. Epub 2016 Oct 20.